Наадмын бичлэг

Бушуухан нэг наадмын бичлэг оруулахгүй бол оройтох нь байшд.

Наадмаа гэж. 12-ны өдөр ёс юм шиг бороо орно. Бөхчүүдийн бор ууц хөлсөндөө нэг гялалздаг бол бороонд нороод бас нэг гялалзнаа гэж. Нар хур тэгширсэн гэж нэвтрүүлэгч нь дуржигнуулсаар байгаад тэгдэг байхаа. Тэнгэрийг ятгаж байшд. Уржнангийн наадмаар билүү дээ, нэг их ширүүн бороо орж, тэр борооноор Их аварга маань До. Ганхуягийг нэг их хөөдөг чинь. Юм юмаараа илүү гарна уу гэхээс дутахааргүй начин маань харин харимал аваргаас бэргэж ухарч гүйж байгаад нойтон өвсөнд халтираад уначиж билээ. Аварга маань юундаа ч тэгж шаралхсан гэлээ дээ байз, одоо мартжээ. Бөхийн өргөөний Нямдоржийн хүү Ганбаатарыг начинд зүтгүүлжаахад нь Ганхуяг “мэдэлгүй аваад” хаяцан ч гэлүү. Тийм ч юм байх л даа. Тэр байтугай юм болж байдаг ертөнц, тэр бөх гэдэг чинь. Гэснээс тэр Ганбаатар гайгүй явмар янзтай залуу байдаг шүү. Ууг нь тэр Мөнгөнцоож эднүүсийг нэг “үе” болж гарч ирэх нь үү гэсэн байхгүй ээ. Жижиг Сүхбат тэргүүтэй хэдэн залуу заанууд шиг гараад ирэх хүүхдүүд алгым байх да. Гохшуузаан маань их хуралд сонгогдов уу яав, энэ жил бас зодоглоно гэнэ дээ аягүй бол. Баруун талын засуулууд нь “аригаатоо…” гэжаагаад мань хүнийг цоллох юм гэсэн. Энд байна лээ исцнаар нь. За тэгээд хүн болгон бөхөд дуртай хойно бөхийн тухай зөндөө л бичих байлгүй.

Морь луу орноо. Барилдааны дундуур айрагдсан таван морийг цэнгэлдэхэд оруулж ирж цоллодын тээ. Цэнгэлдэх гэснээс багадаа 1001 шөнийн үлгэрийг уншсан биш цэнгэлдэх гэхээр инээд хүрээд байдаг байжлээ. Тэр номон дээр сээксдхийг цэнгэл үйлдэх гэж бичсэн байдийн. Төв цэнгэлдэх хүрээлээн гэж. Сонсохоор л инээд хүрээд хэхэ. Наадмын тухай бичлэг гэсэн, нэлээн дампуу болохжийн…, гол юмаа бичьяаа. Уул нь барианд орж байгаа морьдыг ойроос харахаар самсаа шархирдаг юм шүү дээ. Даанч истжоонд орж иржаагаа тэдгээр морьд тээр холоос харагдах ч гүй, цоллооч нь ч тэгсгээд гялс манас дуусчаад яваад өгнө…. тэр үйл явдал ер нь анзаарагдахгүй болоод өнгөрчдийм дөө. 2 сайхан том дэлгэц байрлуулчуул гоё байхгүй юу. Тэгээл морий нь ойроос авж маваа л, давкиж байгаа бичлэгээс нь хальт хальт харуулаа л. Мөнгө байхгүй л дээ. Гүэ юу….. байгаа л даа. Өөр хүмүүс авцан. За тэрчяхү, наадам болжаах чинь өөр юм ярий. Гүрээ ах маань сайхан тайлбарланоо. Баян ходоодны хүүхэдтэй ярьжаага энтэр нь гэж, хошуугаараа бараг тэр хүүхдийг ороож авангаа алдна хөөрхөн.

Сурын харваа гэж нэг эд байнаа. Бас хөөрхөн олон үзэгчтэй. Тэгсэн хэрнээ Монголчууд өөрснөө нэг их сонирхохгүй. Ямар яасан улсын мэргэн, гарамгай мэргэн энээ тэрээ гээ л дараа нь баахан юм болно. Сурын холбоо нь тэгээд бүтэн жил таг. Уул нь сурталчлаад, сээкц дугуйлан мугуйлан үүсгээд тээ. Түгүүл бас хөгжийшд. Гү байдаг л байлгүй дээ тиймэрхүү юм. Надаас дор хүн гэж хаа байхав. Уг нь сур харвааны орчин нэг сайхан тайван, амар амгалангийн орон шиг санагддийн надаа.

Уул нь маргааш наадам гээ л, хэдэн нөхөдтэйгөө айраг уугаа л чанасан мах огтлоо л, шинэ гэдэс мэдэс чанаа л ай. Зурагтын өмнө сууж бөх яриа л, судлаа л, маргаа л, мөрий тавиа л суужаах ч чухам Монгол эр хүний жаргал мөн дөө. Даанч би маргааш өглөө 7.30-д босдгоороо босч, өдөржин хоккээчин, дижичингээ хийнэ. За яахуу хэдэн сайхан уртын дуу утсан дээрээ хуулж аваад чихэвчээ зүүгээд зогсчино доо. Гү энэ чинь хоолой зангираад…. хувь заяандаа гомдож шаралхаад байгаан байх даа.

Наадмаар морины хүүхэд битгий ойчоосой доо. Мориноосоо ойчоод өвдсөндөө ч бус, “ойчоогүй бол түрүүлэх байсийм” гэсэн хор шараараа уйлж зогсоо улаан хацарт хөрслөг Монгол хүүхдүүдээ харахаар хоолой аргаад байдийн. Эвий гэж.
Хүлэг морьд маань битгий бахардаасай. Сайхан тунгалаг нүдний нь гал бөхөөд, ам нь ангалзан, амь тэмцэж буй Монгол морь. Хүлэг морь юм хойно өндийх гэж оролддийм. Эзэн хүн нь нулимсаа баран харамсдаг. Монгол хүн мориндоо дэндүү хайртай даа. Адуун сүргийн тоос нэг үнэрлэх сэн.
За тэгээд монгол түмэн минь сайхан наадаж, шавайгаа ханатал баярлан цэнгэх болтугай. Таасан бөх тань түрүүлж, уясан морь нь хурдан, тавьсан сум тань мэргэн байг. Сайхан наадаарай!

“Ховдгийн гай” киноны тухай (товчлол).

Ховдгийн гай гэж хөөрхөн кино гардаг байжлээ. Монголын анхны боодий биетэй залуу гарна. Тэгээ л алтан сүх мүх (хүний нэр биш, жинхэнэ алтаар хийсэн сүх) зөндөө л юм гардаг сан.

Эхлээд нэг боодий залуу байгаль иклоогт хор хөнөөл учруулцан явжээдийн. Худлаа зориуд камер луу харуулж булчин мулчингаа чангалнаа бас. Гэхдээ Болдын хажууд бол юучшлдээ. Тэгээ цангангуутаа худагаас ус уудий. Тэр нь юун ч өндөр устай худгав. Шууд тонгойгоо л ооэгг ооэгг (зээл үг шүү, асуувал эзний нь хэлнэ) гээ л уучна. Тэгжээсэн бүсэндээ гавчуулсан сүх нь ус руу цүлхийтэл унчжаагаан. Мань түлээчин яаж өөрөө унчаагүй ин. Араас нь баахан харна. Ойрхон харагдуул авах гээд байгаа болтой юм. Тэгсэн гээв гэнт худгаас нь лусын эзэн ч юмуу нэг хүн гараад ирнэ. Ус руу нь юм унавуу гүй юу ухасгээд гараад ирхийг бодуул их л уйддаг болтой тэр хүн.  Хар усан дотор хэнтэйгээ ч яриху дэ тээ, уйдалгүй ч яахуу. Түүний байдал төрхийг тоочих ану: тэрээр эрх чөлөөний хөшөөрхүү моодоор хувцалдаг боловч харин бамбарны оронд баахан “сүхнүүд” барих дуртай. Овор байдал нь хаалк шиг том агаад дифүүзр шиг чанга дуугаар ярьдаг ажгуу. Тэгснээ бас их шоглоомтой… Эхлээд алтан сүх гаргаж ирээд “энэ чиний сүх мөн үү?!” гэж асууна. Мань түлээчин эр эд мэддгүү хүнүү исүүл айсан уу “жа, миний сүх биш вайнаа” гэнэ. Дараа нь мөнгөн сүх гаргаж ирээд дээрхийн адилаар ярилцна. Хамгийн сүүлд нь өөрийнх нь муу сүхийг гаргаж ирнэ. Муу ч юу байху ган сайтай лаг л сүх байсан байх. Мань түлээчний нүүрэнд баясал тодрон сүхээ буцааж авлаа. Харин тэрхүү аварга эр түлээчнийг шударга хүн байна гээд алтан сүхий нь бас өгчдийн. Мөнгөн сүхий нь яадгийг мартчиж, өөрийнх нь сүхийг ч бас яадаг билээ мартжээ, соорий. Алтан сүхээр мод цохиж болдгүү болохоор өөрийнхийг нь өөрт нь үлдээсэн байж таараа гэж лоогикдов. Бас шидэт хөрөө мөрөө гардаг ч билүү. Тиймэрхүү нарийн ширийний нь сайн сандгүй ээ. Нээрээ соорий шүү нөхөд мээн!
Харин нутгийн бас л нэг алтан шар дээлт баян нөхөр (хаан нь ч юмуу мидкүэ гэснээс энэ алтан шар дээлтүүд яасан ч их юмдээ) энэ бүгдийг мэдчээд худаг орж алтан сүх авах гээд наачна. Шар дээлт зориуд ноорхой дээл өмсөж, өөрт байгаа сүхнүүдээс хамммгийн миаг нь сонгож аваад гарлаа. Муу сүхээ чулуудаад оронд нь алтан сүх авна. Хэдэн цаас хаяж их хуралд ороод хэд хэд нугалж авах нь. Гайхалтай адилхан сонсогджийнуу? За тэгээд мань хүн ойд очоод худаг руу нэг өнгийснөө сүхээ эв хавгүй гэгч нь чулуудлаа. Сүх нь ч сүх шиг живээд алга болсон, нөгөө том эр ч гарч ирсэн. Тэр нээрээ уйдцан гар аа, хүнээр тоглоод салку. Эхлээд өөрийнх нь сүхийг өгдийн. Тэгсэн мань баян тэрийгээ таньдгүй гэжийшд. Энэ хогоор яадийн гэснээ холоо шидчдийн. Дараа нь мөнгөн сүх өгнө. Тэгсэн “арай л биш вайна” гэснээ бас газар зөөлөн тавьж мавиад. Эцэст нь алтан сүх өгсөнд мань баян хөл нь газар хүркүү баярлаа л…… күү нээрээ хэд хэдэн орд газрын лиценз цохьцон ч юм уу, тусламжийн мөнгөнөөс нэлээдийг шууцан хүн л ингэдэг байх даа. Алтан сүх хараад мань баян ” энэ мөн байна, энэ яг …. яааг мөн.. ” хэмээн чичирхийлсэн юм. Хажуунаас нь хүн (сурвалжлагч) асуувуул “энэ угаасаа минийх, би шударга хөдөлмөрөөрөө олж авсийн” гэх байсан байх даа. Даанч асар удалгүй нэг их том гутлын хоншооор цухуйн гарч ирээд мань шар дээлтийг дунгуй хадтал өшиглөлөө. Түүгээр үл барам хамар нь нэлээн “зантайж, сартайсан” байх нь тэр. Худгийн эзэн гярхай нэгэн ажээ. Гэхдээ яг тэр үед худгийн эзэн түргэдсэн байж болох талтай боловч тэрэн шиг цагий нь олно гэж юу байх билээ. Тэгээгүй бол худгийн сан хөмрөг дундарна.
Харин та бидний сэтгэлд бас нэгэн “худаг буй”. Олон олон алтан, алмаазан дээлт нөхөд тэрхүү худагаас алт эрдэнэсий нь хаман сууна. Худгийн эзэд гярхай, хараагүй биш харсаар суугаа авч өшиглөх хөл нь тушаатай ажээ. Гэвч нэгэн цагт шударга үнэн ялан дийлж чөдөр тушаагаа хамх татан, тэрхүү парзийтуудын хамар дундуур нь өшиглөх цаг ирэх бөлгөө. Алт эрдэнсээ манан сууж, “өөрсдөө хэрэглэдэг” cайхан цаг айсуй гэдэгт итгэн сууна би. Ай хөөрхий гэж….

Энэ бичлэгт сүх гэдэг үг 26 орлоо. 76 хүргэх гэсэн боловч бичлэгийн үг өөрөө 77 тул боломж олдсонгүй.

Финаалын тоглолтыг фээнүүдийн зоонд үзэв

Гярмааны хөлбөмбөгийн машин яасан пэээээ? Хаа байна тэр машаан тэрэгнүүд нь, тэтгэвэртээ гарч дунд сургуулийн бийн тамирын багшаар ажиллацгаавал таарна. Бооцоо тавьсангүй дээ харин. Нэг гар ойртож ирсмийаа уг нь. Нэг үзчих үү гэх нь гэсийн. Тэрхэн үед цааргалцийн. Болж л дээ. Дараа нь хожигдоод эхлэнгүүт гэдэн хөдлөөд нөгөөхий чинь хайсан олдоогүү ин. Бүүр болж.
Наадмын өмнөх өдрүүдийн Нарантуул зах шиг л байлаа фээнүүдийн талбай. Бүх хувц хунар шалгаж оруулсан. Зэвсэг болчихмоор бүхнийг хураасан. Зоонтог, лонх шил, сав суулга, тугны иш, хутга , буу, гарнаат, танк, онгоц….. Харин зоон дотор залуус пиаванд сэлж байлаа. Сэрийж ондойсон хүүхнүүд урдуур ардуур чихцэлдээд, халмаг залуус мэдсэн мэдээгүйн дундуур базаад…